User:DDG9912/Kazakh grammar
This article outlines the grammar of Kazakh language, in both Latin and Cyrillic scripts (see Kazakh alphabets).
When there is no separate columns for vocalic variants is presented, the capital letters are used (see also Kazakh language#Vowel harmony).
Nouns
[edit]Kazakh nouns are declined for 7 cases (nominative, accusative, genitive, dative, locative, ablative, and instrumental) and numbers (singular and plural), and nouns can also have possessive suffixes. The suffixes have many allomorphs depending on final consonants.[1]
Cases
[edit]Case | Last letters | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Vowels | Nasals | Approximants | Voiced sibilants | Obstruents | |||
a, ä, e, ı, o, ö, ū, ü, y | m, n, ñ | i, l, r, u, yu | j, z | b, d, f, g, ğ, h, k, p, q, s, t, v | |||
а, ә, е, і, о, ө, ұ, ү, ы | м, н, ң | и/й, л, р, у, ю | ж, з | б, д, ф, г, ғ, һ/х, к, п, қ, с, т, в | |||
Nominative | atau septık атау септік |
— | |||||
Accusative | tabys septık табыс септік |
Back | -ny -ны |
-dy -ды |
-ty -ты | ||
Front | -nı -ні |
-dı -ді |
-tı -ті | ||||
Genitive | ılık septık ілік септік |
Back | -nyñ -ның |
-dyñ -дың |
-tyñ -тың | ||
Front | -nıñ -нің |
-dıñ -дің |
-tıñ -тің | ||||
Dative | barys septık барыс септік |
Back | -ğa -ға |
-qa -қа | |||
Front | -ge -ге |
-ke -ке | |||||
Locative | jatys septık жатыс септік |
Back | -da -да |
-ta -та | |||
Front | -de -де |
-te -те | |||||
Ablative | şyğys septık шығыс септік |
Back | -dan -дан |
-nan -нан |
-dan -дан |
-tan -тан | |
Front | -den -ден |
-nen -нен |
-den -ден |
-ten -тен | |||
Instrumental | kömektes septık көмектес септік |
-men -мен |
-ben -бен |
-pen -пен |
Plurals are formed under this way:
Variants | Last letters | ||||
---|---|---|---|---|---|
Vowels | Approximants | Nasals and l | Voiced sibilants | Obstruents | |
a, ä, e, ı, o, ö, ū, ü, y | i, r, u, yu | m, n, ñ, l | j, z | b, d, f, g, ğ, h, k, p, q, s, t, v | |
а, ә, е, і, о, ө, ұ, ү, ы | и/й, р, у, ю | м, н, ң, л | ж, з | б, д, ф, г, ғ, һ/х, к, п, қ, с, т, в | |
Back | -lar -лар |
-dar -дар |
-tar -тар | ||
Front | -ler -лер |
-der -дер |
-ter -тер |
Other cases than nominative are formed by suffixing sonorant variants directly to the nominative plural suffix (e.g. accusative -lardy, genitive -lardyñ, dative -larğa, locative -larda, ablative -lardan, and instrumental -larben).
Possessive suffixes
[edit]Person ↓ | Final letters | |||||
---|---|---|---|---|---|---|
Consonant | Vowel | Consonant | Vowel | |||
Singular possessee | Plural possessee | |||||
1st | Back | -ym -ым |
-m -м |
-ymyz -ымыз |
-myz -мыз | |
Front | -ım -ім |
-ımız -іміз |
-mız -міз | |||
2nd | Informal | Back | -yñ -ың |
-ñ -ң |
-yñ -ың |
-ñ -ң |
Front | -ıñ -ің |
-ıñ -ің | ||||
Formal | Back | -yñyz -ыңыз |
-ñyz -ңыз |
-yñyz -ыңыз |
-ñyz -ңыз | |
Front | -ıñız -іңіз |
-ñız -ңіз |
-ıñız -іңіз |
-ñız -ңіз | ||
3rd | Back | -y -ы |
-sy -сы |
-y -ы |
-sy -сы | |
Front | -ı -і |
-sı -сі |
-ı -і |
-sı -сі |
Kazakh possessive suffixes are distinguished for T–V distinction in the second person, but not distinguished in possessee's number in second and third person. These forms are distinguished in possessed object's number by adding consonant variants into the plural suffix (see above, thus, balalar "children"→ balalarym "my children"). These forms are also used after genitive plural pronouns, except in the first person (senderdıñ balalaryñ instead of *senderdıñ balañ, means either "your child" or "your children").[2][3]
There are voicing of final consonants -k-, -p-, -q- to -g-, -b-, -ğ- before possessive forms (but not when preceding plural suffixes), as in köbelek, sg.3p köbelegı, but pl.3p köbelekterı "butterfly". However, some nouns elide last vowels instead of voicing final consonants (körık, körkı "beauty").[4]
Person ↓ | jol "road" | bala "child" | köbelek "butterfly" | körık "beauty" | |||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Singular possessee | Plural possessee | Singular possessee | Plural possessee | Singular possessee | Plural possessee | Singular possessee | Plural possessee | ||
1st | jolym жолым |
jolymyz жолымыз |
balam балам |
balamyz баламыз |
köbelegım көбелегім |
köbelegımız көбелегіміз |
körkım көркім |
körkımız көркіміз | |
2nd | Informal | jolyñ жолың |
balañ балаң |
köbelegıñ көбелегің |
körkıñ көркің | ||||
Formal | jolyñyz жолыңыз |
balañyz балаңіз |
köbelegıñız көбелегіңіз |
körkıñız көркіңіз | |||||
3rd | joly жолы |
balasy баласы |
köbelegı көбелегі |
körkı көркі |
Note that there are some irregularities in the case declensions of possessive forms: dative suffix changes to -e/-е after first and second person suffixes and -ne/-не after the third person suffix, nasal variants of genitive, ablative, and instrumental suffixes are always used after third person, and accusative and locative suffixes has unique forms after third person -n/-н and -nde/-нде, respectively.
Case | Singular | Plural | Both | ||
---|---|---|---|---|---|
First | Second | Third | |||
Informal | Formal | ||||
Nominative | balam балам |
balamyz баламыз |
balañ балаң |
balañyz балаңыз |
balasy баласы |
Accusative | balamdy баламды |
balamyzdy баламызды |
balañdy балаңды |
balañyzdy балаңызды |
balasyn баласын |
Genitive | balamnyñ баламның |
balamyzdyñ баламыздың |
balañnyñ балаңның |
balañyzdyñ балаңыздың |
balasynyñ баласының |
Dative | balama балама |
balamyza баламыза |
balaña балаңа |
balañyza балаңыза |
balasyna баласына |
Locative | balamda баламда |
balamyzda баламызда |
balañda балаңда |
balañyzda балаңызда |
balasynda баласында |
Ablative | balamnan баламнан |
balamyzdan баламыздан |
balañnan балаңнан |
balañyzdan балаңыздан |
balasynan баласынан |
Instrumental | balammen баламмен |
balamyzben баламызбен |
balañmen балаңмен |
balañyzben балаңызбен |
balasymen баласымен |
Examples
[edit]Case | keme/кеме "ship" | aua/ауа "air" | şelek/шелек "bucket" | säbız/сәбіз "carrot" | bas/бас "head" | tūz/тұз "salt" | qan/қан "blood" | kün/күн "day" |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nominative | keme кеме |
aua ауа |
şelek шелек |
säbız сәбіз |
bas бас |
tūz тұз |
qan қан |
kün күн |
Accusative | kemenı кемені |
auany ауаны |
şelektı шелекті |
säbızdı сабізді |
basty басты |
tūzdy тұзды |
qandy қанды |
kündı күнді |
Genitive | kemenıñ кеменің |
auanyñ ауаның |
şelektıñ шелектің |
säbızdıñ сәбіздің |
bastyñ бастың |
tūzdyñ тұздың |
qannyñ қанның |
künnıñ күннің |
Dative | kemege кемеге |
auağa ауаға |
şelekke шелекке |
säbızge сәбізге |
basqa басқа |
tūzğa тұзға |
qanğa қанға |
künge күнге |
Locative | kemede кемеде |
auada ауада |
şelekte шелекте |
säbızde сәбізде |
basta баста |
tūzda тұзда |
qanda қанда |
künde күнде |
Ablative | kemeden кемеден |
auadan ауадан |
şelekten шелектен |
säbızden сәбізден |
bastan бастан |
tūzdan тұздан |
qannan қаннан |
künnen күннен |
Instrumental | kememen кемемен |
auamen ауамен |
şelekpen шелекпен |
säbızben сәбізбен |
baspen баспен |
tūzben тұзбен |
qanmen қанмен |
künmen күнмен |
Pronouns
[edit]Personal
[edit]Verbs
[edit]In Kazakh, verbs are inflected for 11 tenses and moods (present, aorist, past, future, future intentional, obvious pluperfect, non-obvious pluperfect, transient past, conditional, optative, and imperative), with one of them (present tense) formed periphrastically. Inflection of Kazakh verbs also influenced by T–V distinction, with the second person forms being distinguished in numbers (singular and plural) and formality.[6]
Personal markers
[edit]Number → Person ↓ |
Last letters | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Vowels and sonorants | Voiced sibilants | Obstruents | Vowels and sonorants | Voiced sibilants | Obstruents | ||
Singular | Plural | ||||||
1st | Back | -myn -мын |
-byn -бын |
-pyn -пын |
-myz -мыз |
-byz -быз |
-pyz -пыз |
Front | -mın -мін |
-bın -бін |
-pın -пін |
-mız -міз |
-bız -біз |
-pız -піз | |
2nd informal | Back | -syñ -сың |
-syñdar -сыңдар | ||||
Front | -sıñ -сің |
-sıñder -сіңдер | |||||
2nd formal | Back | -syz -сыз |
-syzdar -сыздар | ||||
Front | -sız -сіз |
-sızder -сіздер | |||||
3rd | -∅ -∅ |
Number → Person ↓ |
Singular | Plural | |
---|---|---|---|
1st | Back | -m -м |
-q -қ |
Front | -k -к | ||
2nd informal | Back | -ñ -ң |
-ñdar -ңдар |
Front | -ñder -ңдер | ||
2nd formal | Back | -ñyz -ңыз |
-ñyzdar -ңыздар |
Front | -ñız -ңіз |
-ñızder -ңіздер | |
3rd | -∅ -∅ |
Number → Person ↓ |
Last letter | Last letter | |||
---|---|---|---|---|---|
Consonant | Vowel | Consonant | Vowel | ||
Singular | Plural | ||||
1st | Back | -aiyn -айын |
-iyn -йын |
-aiyq -айық |
-iyq -йық |
Front | -eiın -ейін |
-iın -йін |
-eiık -ейік |
-iık -йік | |
2nd informal | Back | -∅ -∅ |
-yñdar -ыңдар |
-ñdar -ңдар | |
Front | -ıñder -іңдер |
-ñder -ңдер | |||
2nd formal | Back | -yñyz -ыңыз |
-ñyz -ңыз |
-yñyzdar -ыңыздар |
-ñyzdar -ңыздар |
Front | -ıñız -іңіз |
-ñız -ңіз |
-ıñızder -іңіздер |
-ñızder -ңіздер | |
3rd | Back | -syn -сын | |||
Front | -sın -сін |
Aorist and non-obvious pluperfect personal markers are similar to general ones, except the 3rd person endings replaced by -dy/-dı (-ды/-ді) or -ty/-tı (-ты/-ті) after unvoiced consonants, instead of a null suffix. Desiderative mood personal markers, however, used possessive suffixes.
Finite tenses
[edit]Before consonant-starting endings, verb stems ending in voiced consonants b, d, g, and ğ (б, д, г, and ғ) are unvoiced to p, t, k, and q (п, т, к, and қ), respectively (tabu "to find" → past tapty but aorist tabady).
Class 1 personal markers
[edit]Tense | Kazakh name | Endings | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Positive | Negative | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Present | naq osy şaq нақ осы шақ[9] |
|
|
|
|
+ joq- (жоқ-) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Final -b changes to -u before the converb suffix (tabu "to find" → tauyp), while final -l can be deleted alternatively (kelu "to come" → kelıp, kep). |
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Aorist | auyspaly keler şaq ауыспалы келер шақ[10] |
After й (Cyrillic, i in Latin), the sequence -йа- merges to -я-, but it is not done in Latin where it simply remained as -ia-. |
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Future | boljaldy keler şaq болжалды келер шақ[11] |
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Intentional future | maqsatty keler şaq мақсатты келер шақ[12] |
|
|
+ emes- (емес) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Obvious pluperfect | būryñğy ötken şaq бұрынғы өткен шақ[13] |
|
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
+ emes- (емес-) or joq- (жоқ) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Non-obvious pluperfect | būryñğy ötken şaq бұрынғы өткен шақ[14] |
|
|
Class 2 personal markers
[edit]Tense | Kazakh name | Endings | ||||||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Positive | Negative | |||||||||||||||||||||||||||||||
Past | jedel ötken şaq жедел өткен шақ[15] |
|
| |||||||||||||||||||||||||||||
Conditional | şartty rai шартты рай[16] |
|
|
Possessive personal markers
[edit]Tense | Kazakh name | Endings | ||||||||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Positive | Negative | |||||||||||||||||||||||||||
Optative | kalau rai калау рай[17] |
|
+ Positive forms of kelu (келу) "to come" |
|
+ Negative forms of kelu (келу) "to come" |
Irregular verbs
[edit]There are numerous verbs that normally contain underlying -ı-/-і- or -y-/-ы- on their root vowel in all verb forms but obscured in the infinitive form (infinitive estu/есту "to hear", imperative estı/есті, present estidı/естиді, but jazu/жазу "to write", jaz/жаз, jazady/жазады). There are about 11 pairs of verbs which differ by irregularity but alse their meanings: irregular pysu "get stronger" (imp. pysy) vs. regular pysu "get scared" (imp. pys).[18]
There are 4 verbs, namely bürku/бүрку "to sprinkle", qorqu/қорқу "to fear", qyrqu/қырқу "to cut", and ırku/ірку "to delay" that have unelided forms before endings starting with consonants and the imperative mood, all of them contain medial consonant clusters: infinitive qorqu/қорқу "to fear", aorist qorqady/қорқады, but imperative qoryq/қорық, past qoryqty/қорықты. The endings used for the previous type of irregular verbs (see above) do not apply here.[19][20]
In the present tense, verbs baru/бару "to go", kelu/келу "to come", aparu/апару "carry away", and äkelu/әкелу "bring" take converbs -a (а) or -e (е) instead of regular -(I)p (-(І)п), but also they always use auxiliary jatyr: bara jatyr/бара жатыр, not *baryp jatyr/барып жатыр. Also, the verbs tūru/тұру "to stand", jüru/жүру "to go", otyru/отыру "to sit", and jatu/жату "to lie down" may use respective auxiliary verbs without converbs: jatyrmyn/жатырмын "I'm lying down" instead of *jatyp jatyrmyn/жатып жатырмын. In colloquial speech however, jatyr is fused into the converb, creating true regular-irregular pairs:[9]
Infinitive | jazu | ısteu | baru | kelu |
---|---|---|---|---|
Standard present | jazyp jatyr | ıstep jatyr | bara jatyr | kele jatyr |
Colloquial present | jazybatyr, jazyvatyr | ıstebatyr, ıstevatyr | baratyr | keleatyr, keliatyr |
Additionally, there is also defective verb *eu/*еу that only exists in distant past and simple past tenses: eken/екен and edi/еді, respectively. However, their inflections become more irregular by colloquial shortening, leaving regular long and irregular short forms.
Number → Person ↓ |
eken[21] | edi[22] | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Long | Short | Long | Short | |||||
Singular | Plural | Singular | Plural | Singular | Plural | Singular | Plural | |
1st | ekenmen | ekenmız | ekem | ekemız | edım | edık | em | ek |
2nd | ekensıñ | ekesıñ | ekensıñder | ekesıñder | edıñ | edıñız | eñ | eñız |
3rd | eken | edı | ed |
Further reading
[edit]- Wagner, John Doyle; Dotton, Zura (n.d.). A Grammar of Kazakh (PDF).
References
[edit]- ^ "Существительные". Казахский язык. Retrieved 20 December 2021.
- ^ "Притяжательные окончания, 2 лицо". Казахский язык. Retrieved 15 December 2022.
- ^ "Притяжательные окончания, 3 лицо". Казахский язык. Retrieved 15 December 2022.
- ^ "Беглые гласные". Казахский язык. Retrieved 25 December 2021.
- ^ "Личные местоимения". kaz-tili.kz. Retrieved 2024-11-22.
- ^ "Глаголы". Казахский язык. Retrieved 22 December 2021.
- ^ a b "Личные окончания". Казахский язык. Retrieved 23 December 2021.
- ^ "Повелительное наклонение глагола". Казахский язык. Retrieved 15 December 2022.
- ^ a b "Настоящее время глагола". Казахский язык. Retrieved 14 December 2022.
- ^ "Переходное время глагола". Казахский язык. Retrieved 15 December 2022.
- ^ "Будущее предположительное время глагола". Казахский язык. Retrieved 2 March 2023.
- ^ "Будущее время намерения". Казахский язык. Retrieved 2 March 2023.
- ^ "Давнопрошедшее время (очевидное)". Казахский язык. Retrieved 26 June 2023.
- ^ "Давнопрошедшее время (неочевидное)". Казахский язык. Retrieved 30 June 2023.
- ^ "Прошедшее время глагола". Казахский язык. Retrieved 15 December 2022.
- ^ "Условное наклонение глагола". Казахский язык. Retrieved 15 December 2022.
- ^ "Желателное наклонение глагола". Казахский язык. Retrieved 15 December 2022.
- ^ "Глаголы-исключения". Казахский язык. Retrieved 27 December 2021.
- ^ "Беглые гласные". Казахский язык. Retrieved 8 April 2022.
- ^ "Спряжение глаголов 'қорқу' и 'ірку'". Казахский язык. Retrieved 8 April 2022.
- ^ "Вспомогательный глагол 'екен'". Казахский язык. Retrieved 9 April 2022.
- ^ "Вспомогательный глагол 'еді'". Казахский язык. Retrieved 9 April 2022.